Polska dyplomacja okresu II wojny światowej to przede wszystkim wysiłki o odzyskanie niepodległości, zabiegi o jak najszersze międzynarodowe uznanie rządu emigracyjnego, a także starania dyplomatów o zachowanie ciągłości państwa. Ogromnym wyzwaniem była opieka nad setkami tysięcy polskich uchodźców, a także wsparcie w tworzeniu armii polskiej. Zadaniem dyplomacji było również informowanie opinii publicznej o brutalności okupacji, powszechnie znana jest w tym zakresie misja Jana Karskiego1. Zatem trudno nie zgodzić się z Piotrem Długołęckim, że „polska dyplomacja robiła, co mogła, by poinformować świat, co dzieje się pod okupacją niemiecką i radziecką. Politycy z państw zachodnich, z państw alianckich, byli zasypywani przeróżnymi notami, informacjami, memorandami. Polska dyplomacja starała się informować nie tylko w pierwszym etapie wojny, ale i pod koniec”2. Bardzo ważnym zadaniem polskiej dyplomacji, które nabrało szczególnego znaczenia i zaangażowania pod koniec wojny, była walka o demokratyczny ustrój i granice Polski. Nie bez znaczenia były także próby unormowania stosunków z ZSRR, ale przede wszystkim zabiegi o wsparcie sojuszników dla sprawy polskiej. Wszystkie te wysiłki dyplomatyczne były realizowane w skrajnie niesprzyjających warunkach związanych z trwającą wojną oraz problemami dotyczącymi utrzymania, a czasami z potrzebą rozbudowy, siatki polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych. Polska dyplomacja, odrodzona i z tak wielkim wysiłkiem na nowo utworzona w 1918 roku, 1 września 1939 roku weszła w nowy rozdział swojej historii, ponieważ zmuszona została zmierzyć się z największym wyzwaniem dla Polski – ryzykiem całkowitego zniszczenia państwa przez Niemcy i ZSRR. We wrześniu 1939 roku Polska miała na całym świecie 10 ambasad, 20 poselstw, 24 konsulaty generalne i 42 konsulaty oraz blisko 130 konsulatów honorowych3. Wybuch wojny (a w konsekwencji rozwój wydarzeń politycznych w kolejnych latach jej trwania) spowodował, że sieć polskich placówek musiała być poddana znacznym zmianom. Początek wojny oznaczał także kres działalności ambasady w Berlinie i 14 urzędujących w Niemczech urzędów konsularnych. 1 Więcej na temat misji oraz biografii Jana Karskiego zob. I. Hofman, Jan Karski. Misja kompletna, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015. 2 Więcej zob. https://wpolityce.pl/historia/242566-msz-czasu-wojny-polska-dyplomacja-robilaco- mogla-by-poinformowac-swiat-co-dzieje-sie-pod-okupacja-niemiecka-i-sowiecka-filmy [dostęp: 25.08.2022]. 3 Źródło: Wydział Dyplomacji Historycznej Departamentu Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://pai.media.pl/historia/dyplomacja_2_ws/003.php, [dostęp: 12.08.2022]. 16 Natomiast agresja ZSRR na Polskę oznaczała likwidację placówek w Moskwie, Kijowie i Leningradzie. W późniejszym okresie, z powodu nacisków władz niemieckich, zamknięte zostały także polskie przedstawicielstwa w kolejnych państwach, a mianowicie na Węgrzech, w Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Grecji i Finlandii. W kolejnych latach, po przystąpieniu do wojny Włoch, ambasada RP w Rzymie także zmuszona została zakończyć funkcjonowanie. Zajęcie przez Niemcy Danii, Norwegii, Belgii i Holandii skutkowało likwidacją kolejnych polskich placówek w tych krajach. Natomiast po upadku Francji prezydent i rząd RP ewakuowali się do Londynu. Kapitulacja Francji wymusiła zamknięcie ambasady i konsulatu w Paryżu oraz konsulatów w Lille, Strasburgu i Bordeaux. W konsekwencji zamykania ambasad i poselstw kończyli swoją działalność w tych państwach także polscy attaché wojskowi. Zdecydowana większość z ówczesnych dyplomatów w mundurach w dalszym ciągu aktywnie angażowała się w działalność dyplomatyczno-wojskową, a także aktywnie uczestniczyła w walkach o niepodległość Polski. W swych dotychczasowych siedzibach, po wybuchu II wojny światowej, pozostały ambasady w Londynie, Waszyngtonie i Ankarze oraz poselstwa w Bernie, Buenos Aires, Lizbonie, Madrycie, Rio de Janeiro, Szanghaju, Sztokholmie, Kairze i Teheranie. W tych państwach polscy dyplomaci mogli kontynuować swoją pracę na dotychczasowych warunkach, ale w zdecydowanie odmiennych okolicznościach z uwagi na funkcjonowanie polskiego rządu na emigracji. Agresja Niemiec na ZSRR wpłynęła także na zmianę sytuacji geopolitycznej na świecie. Wielka Brytania, która została osamotniona w walce z Niemcami, upatrywała sojusznika w ZSRR. Równocześnie polski rząd w Londynie widział możliwość normalizacji stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Podpisany w 1941 roku tzw. układ Sikorski-Majski4 pozwalał na nawiązanie stosunków dyplomatycznych i akredytowanie przedstawicieli Polski i ZSRR przy ich rządach. Podpisanie układu było skutkiem wywołania kryzysu w polskim rządzie i w konsekwencji ustąpienie A. Zalewskiego ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. Zawarty układ umożliwił jednak otwarcie ambasady polskiej w Moskwie oraz 21 delegatur rozmieszczonych na całym terytorium państwa radzieckiego. Jednym z głównych zadań delegatur było niesienie pomocy polskim obywatelom deportowanym przez ZSRR w latach 1939–1941 z ziem polskich zajętych w 1939 roku. Jednak po odkryciu grobów katyńskich w 1943 roku delegatury zakończyły swoją działalność. W kwietniu 1943 roku władze ZSRR – odpowiedzialne za zbrodnie katyńskie na kilku tysiącach polskich oficerów – postanowiły zerwać stosunki dyplomatyczne z Polską. Równocześnie w lipcu 1943 roku w katastrofie lotniczej w Gi- 4 Więcej na temat układu Sikorski-Majski zob. wywiad Wojciecha Kozłowskiego z prof. Pawłem Wieczorkiewiczem, https://muzhp.pl/pl/e/25/uklad-sikorski-majski [dostęp: 28.08.2022]. 17 braltarze zginął generał Sikorski, który sprawował nie tylko funkcję premiera, ale także głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi RP. Jego charyzma, autorytet wśród żołnierzy, uznanie międzynarodowe i bezpośrednie zaangażowanie w kreowanie polityki zagranicznej były niepodważalne, więc trudnym zadaniem dla jego następców było sprostanie takim standardom. Wydarzenia te poważnie osłabiły pozycję Polski na arenie międzynarodowej mimo dalszej aktywności polskiej dyplomacji oraz rozbudowy sieci placówek dyplomatycznych i konsularnych. Zakończenie kampanii wrześniowej nie oznaczało zaprzestania działania polskiej dyplomacji, gdyż – na mocy konstytucji z 1935 roku – już 30 września 1939 roku w Paryżu został zaprzysiężony nowy prezydent RP, Władysław Raczkiewicz, wraz z nowym rządem. Powstały we Francji gabinet gen. Władysława Sikorskiego uosabiał formalnoprawną ciągłość polskiej państwowości. Funkcjonował resort spraw zagranicznych, swoje zadania realizowały także akredytowane w okresie międzywojennym placówki (poza państwami agresorami), prowadzone też były prace dyplomatyczne i konsularne. Jednym z głównych zadań polskich placówek MSZ było utrzymanie międzynarodowej pozycji Polski. Równie ważne były działania nakreślone przez rząd na uchodźstwie, które dotyczyły celów wojskowych. W szczególności nastawione były one na wyzwolenie państwa spod okupacji i stworzenie optymalnych warunków jego powojennej odbudowy. W ocenie rządu w Londynie najskuteczniejsza droga do osiągnięcia tego celu wiodła przez umacnianie i rozbudowę systemu sojuszy politycznych i wojskowych oraz budowę na obczyźnie polskiej armii. Do czerwca 1941 roku dotyczyło to Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, a po wybuchu wojny sowiecko- -niemieckiej – także Armii Polskiej w ZSRR. Poszukiwano także wsparcia dla sprawy polskiej poza Europą. Dowodem na znaczenie kontaktów z państwami pozaeuropejskimi stało się podniesienie poselstwa z Szanghaju do rangi ambasady. Zgodnie z życzeniami władz chińskich ambasada została przeniesiona do miasta Chongqing. Równie ważne było otwarcie poselstw w Ottawie i Bagdadzie. Zakres zadań oraz działalności i możliwości attaché wojskowych w okresie II wojny światowej był pod wieloma względami podobny jak w latach 1914– 1918. Niestety polska dyplomacja wojskowa nie miała w tym zakresie doświadczeń. Państwa neutralne ponownie były zainteresowane rozpoznawaniem nowego sprzętu i uzbrojenia wojskowego oraz charakteru prowadzonej wojny i zamiarów stron walczących5. Natomiast szpiegostwo stało się tak istotną częścią pracy attaché, że – zdaniem niemieckiego historyka Alfreda Vagtsa – odróżnienie szpiegów od attaché stało się prawie niemożliwe6. Niewątpliwie stawiało to ów- 5 A. Vagts, The Military Attaché, Princeton University Press, New Jersey 1967, s. 64 6 Ibidem, s. 72–73. 18 czesną dyplomację wojskową w kolizji z celami klasycznej dyplomacji jako instytucji międzynarodowej, z definicji działającej zgodnie z prawem. Vagts pokazuje jednak trwałe przenikanie się obu tych kwestii w pracy wojskowej dyplomacji. Wielu polskich attaché wojskowych, przedstawicieli czy też pełnomocników wojskowych, w okresie II wojny światowej wykonywało wprost zadania wywiadowcze. Zadania te były realizowane także dla służb Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Rząd RP na uchodźstwie nadal posługiwał się instytucją ataszatów wojskowych. Przykładem tego są opracowywane instrukcje specjalistyczne np. „Instrukcja sporządzania obowiązkowych dokumentów przez attaché wojskowych sił zbrojnych”7 czy też inna instrukcja przygotowana dla attaché wojskowego w Budapeszcie8, która dotyczyła ewakuacji pojazdów należących do skarbu państwa. Należy jednak podkreślić, że ogólne zasady ich działania oparte były na instrukcji z okresu międzywojennego. W lipcu 1945 roku, wraz z cofnięciem rządowi w Londynie uznania przez mocarstwa zachodnie na rzecz Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, praktycznie zakończone zostały działania w ramach dyplomacji wojskowej. Gabinet kierowany przez Tomasza Arciszewskiego funkcjonował wprawdzie dalej, ale jego wpływ na międzynarodowe aspekty sprawy polskiej stał się marginalny. Wyparła go, niestety, dyplomacja „nowej” Polski, niesuwerennej i podporządkowanej dyrektywom płynącym z Moskwy oraz dyscyplinującemu wpływowi tzw. wspólnoty państw socjalistycznych. Struktura publikacji, którą niniejszym oddaję do rąk Czytelników, stanowi drugą część monografii zatytułowanej Korespondencja pierwszych polskich dyplomatów wojskowych 1918–1945 i poświęcona jest polskim attaché wojskowym 1939–1945. Drugi tom publikacji jest kontynuacją pierwszego i stanowi uzupełnienie informacji na temat działalności polskich attaché wojskowych w okresie II wojny światowej, jednocześnie wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu zarówno środowiska wojskowego, jak i akademickiego. Zawarte w książce informacje dokumentują mocne tradycje ówczesnej dyplomacji wojskowej oraz wskazują na zaangażowanie jej funkcjonariuszy w walkę z okupantem. Tom drugi, podobnie jak pierwszy, stanowi zbiór wybranych informacji, meldunków, raportów, opracowań, depesz oraz innych dokumentów z dziejów polskiej dyplomacji wojskowej, tym razem z okresu II wojny światowej. W pierwszej części monografii zostały przedstawione priorytety polskiej polityki zagranicznej i rola dyplomacji w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej. Druga część poświęcona jest priorytetom polskiej polityki zagranicznej i znaczenia dyploma- 7 R. Szymaniuk, A. Wszendyrówny, A. Jaskuła (red.), Polska dyplomacja wojskowa 1918–1945. Wybór dokumentów, t. 1, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2014, s. 340 8 Ibidem, s. 326. 19 cji w czasie trwania tego konfliktu. W kolejnej, trzeciej części, opisałem główne kierunki zainteresowania naszych attaché wojskowych w latach 1939–1945 oraz krótko scharakteryzowałem najważniejsze w mojej ocenie dokumenty przesyłane przez polskich attaché wojskowych. Przedstawione zostały także losy wybranych attaché wojskowych po wybuchu wojny. Drugi tom publikacji zawiera 144 dokumenty, które są niezwykle interesujące i przedstawiają codzienną pracę attaché wojskowych, problemy organizacyjno- -logistyczne, ale przede wszystkim działalność informacyjną, wojskową oraz polityczną. Załączone obszerne raporty i sprawozdania oraz dokumenty i korespondencja dotyczą zarówno tej pisanej przez attaché wojskowych z różnych placówek, jak i Ministerstwa Spraw Wojskowych, Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego oraz Sztabu Naczelnego Wodza.

TematykaHistoria Archeologia

AutorzyLech Drab

WydawnictwoUniwersytet Jana Długosza w Częstochowie

Rok wydania2023

ISBN978-83-66536-97-5