WSTĘP Reforma polityki narkotykowej jest tematem często podejmowanym w me-diach, polityce, jak i w opracowaniach naukowych. Coraz szerszej dyskusji nie towarzyszy jednak adekwatna do tych przemian teoretyczna refleksja w kontek-ście penitencjarnym. Niniejsza publikacja odpowiada na zapotrzebowanie pod-dania ocenie sposobów reakcji na problemy osadzonych użytkowników środków odurzających oraz ich ugruntowanie w filozofii kary. Zagadnienia ujęte w niniejszym opracowaniu poruszane są głównie w kon-tekście zagranicznych opracowań naukowych, jak i raportów międzynarodowych organizacji zajmujących się ochroną praw człowieka, zarówno międzyrządo-wych, jak i pozarządowych. Raporty te są pisane niemal wyłącznie w językach obcych, co niestety sprawia, że nie są one dostępne dla wszystkich osób zainte-resowanych. Wyraźnie istnieje więc potrzeba zajęcia stanowiska w tym zakresie na gruncie polskim. Celem niniejszej rozprawy jest zweryfikowanie, jakie działania – prowa-dzone w systemie penitencjarnym wobec użytkowników środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych – najlepiej odpowiadają na problemy związane z obecnością narkotyków na terenie zakładów karnych oraz ugruntowanie tych działań w teorii kary. W pracy wykorzystano zapropono-wane w ramach polityki narkotykowej sposoby reakcji na użytkowanie środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych i dokonano próby zaadaptowania tych sposobów do warunków penitencjarnych. W tym celu zaproponowano teoretyczne modele polityki wykonywania kary pozbawienia wolności wobec osadzonych będących użytkownikami tych środków. Model te-rapeutyczny polityki wykonywania kary pozbawienia wolności, wsparty elemen-tami pozostałych modeli, wydaje się być najbardziej odpowiednią reakcją na ho-listycznie ujęte problemy związane z obecnością narkotyków na terenie zakładów karnych. Następnie przeanalizowano reakcję na problemy osadzonych użytkow-ników w polskim systemie penitencjarnym. W opracowaniu dokonano również próby uzasadnienia celów modelu tera-peutycznego w teoriach kary. Tradycyjnie kara uzasadniana jest w ramach dwóch grup teorii: utylitarnych (gdzie kara pełni funkcję celowościową) oraz teorii spra-wiedliwościowych/retrybutywnych (w których kara pełni funkcję sprawiedliwej odpłaty). Teorie utylitarne utożsamiane są jednak niekiedy z uzasadnieniem przy-zwolenia na naruszanie praw indywidualnych, a teorie retrybutywne z kolei wy-kluczają lub marginalizują resocjalizację. W niniejszej pracy zaproponowano więc alternatywne dla tych dwóch nurtów ugruntowanie filozoficzne dla wyko- 12 WSTĘP nywania kary wobec użytkowników narkotyków, sięgając do filozofii Arystote-lesa. Celem wykonywania kary w teoriach aretologicznych nie jest użyteczność ani sprawiedliwość, ale zapewnienie szczęśliwości – warunków do prowadzenia satysfakcjonującego, godnego życia. W pracy sformułowano ponadto krytykę modelu terapeutycznego polityki wykonywania kary pozbawienia wolności wo-bec osadzonych będących użytkownikami z punktu widzenia pozostałych mo-deli. Podstawowym problemem badawczym jest odpowiedź na pytanie – jak wy-glądają działania prowadzone w polskim systemie penitencjarnym wobec osób będących użytkownikami środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych, z punktu widzenia dyskursu światowego, oraz w jaki sposób można je uzasadnić w filozofii moralnej. Niniejsze opracowanie ma charakter interdyscyplinarny, skorzystano więc z literatury nie tylko kryminologicznej, prawnokarnej i penitencjarnej, ale rów-nież z opracowań z zakresu medycyny, psychologii, terapii uzależnień i filozofii. Metodę opisową wykorzystano do analizy dorobku naukowego kryminologii, pe-nitencjarystyki i psychologii, omawiając problematykę obecności narkotyków w zakładach karnych oraz postępowania z osobami będącymi użytkownikami środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych. Posiłkowano się również tą metodą w celu przedstawienia dorobku medycyny w zakresie usług medycznych dla użytkowników narkotyków oraz ich proble-mów zdrowotnych. W celu przybliżenia metod postępowania z osobami będą-cymi użytkownikami, w pracy dokonano też opisowej analizy raportów agend organizacji międzynarodowych, agend rządowych oraz organizacji pozarządo-wych zajmujących się tym zagadnieniem. Metoda dogmatyczna, jak i prawno-analityczna posłużyły do analizy przepi-sów prawnych odnoszących się do celów wykonywania kary pozbawienia wol-ności w polskim systemie penitencjarnym. Dokonano również analizy praktyki stosowania prawa w zakresie problematyki, na ile założenia prawne i doktrynalne względem polityki wykonywania kary pozbawienia wolności są wdrażane przez więziennictwo wobec użytkowników środków odurzających. Z kolei analiza opi-sowa literatury filozoficznej i filozoficzno-prawnej z zakresu teorii kary została wykorzystana do uzasadnienia celów modelu terapeutycznego polityki wykony-wania kary pozbawienia wolności wobec osób będących użytkownikami. Problematyka prowadzenia działań w systemie penitencjarnym wobec użyt-kowników środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków za-stępczych jest tematem aktualnym, gdyż na całym świecie duży odsetek skaza-nych stanowią użytkownicy narkotyków1. Ten fakt wpływa często na niezadowa-lające efekty oddziaływań penitencjarnych, gdyż praca z tymi osadzonymi jest utrudniona. Uzależnionym trudniej jest opuścić środowisko przestępców i często 1 Zob. rozdział 1.3. na temat prób szacowania rozmiarów zjawiska używania substancji odurza-jących w więzieniach. WSTĘP 13 do niego powracają po odbytym wyroku i kontynuują popełnianie przestępstw2. W literaturze często opisuje się to zjawisko jako „błędne koło” – po popełnieniu przestępstwa sprawca trafia do zakładu karnego, a po ukończeniu odbywania kary osoba ta ma trudności z włączeniem się w życie społeczeństwa, co powoduje popełnienie kolejnego przestępstwa i powrót do zakładu karnego3. Jedną z prób przerwania tego koła jest prowadzenie oddziaływań terapeutycznych4. Konieczność prowadzenia oddziaływań terapeutycznych również w Polsce została zaliczona do najważniejszych środków oddziaływania penitencjarnego i w sposób wyraźny umieszczona w ramach zasadniczych metod postępowania ze skazanymi5. Zgodnie z art. 67 § 3 kkw [w] oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno- -oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne. Oddziaływania terapeutyczne prowadzone w polskich zakładach karnych re-alizowane są na podstawie Kodeksu karnego wykonawczego w ramach systemu terapeutycznego. Zgodnie z art. 81 kkw karę pozbawienia wolności wykonuje się w trzech systemach, w tym może być ona wykonywana w systemie terapeutycz-nym6. W art. 97 § 1 kkw wymieniono cele wykonywania kary wobec skazanego w systemie terapeutycznym, wskazując na potrzebę zapobiegania pogłębiania się nieprawidłowych cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej, 2 Zob. np. J. Bonta, D.A. Andrews, Risk-Need-Responsivity Model for Offender Assessment and Rehabilitation, czerwiec 2007, Public Safety Canada, Cat. No.: PS3-1/2007-6, s. 6, którzy trak-tują nadużywanie narkotyków jako jeden z głównych czynników w szacowaniu ryzyka powrot-ności do przestępstwa; zob. też B.M. Huebner, Drug Abuse, Treatment, and Probationer Reci-divism, Illinois Criminal Justice Information Authority, dostępne na: http://www.icjia.state.il.us/ public/pdf/ResearchReports/Drug%20Abuse%20Treatment%20and%20Probationer%20Reci-divism.pdf, która pisze: „prawdopodobieństwo ponownego aresztowania w ciągu czterech lat od opuszczenia zakładu karnego w przypadku osoby, u której stwierdzono nadużywanie narko-tyków, jest 1,2 razy większe”; S. Belenko, N. Patapis, M.T. French, Economic Benefits of Drug Treatment: A Critical Review of the Evidence for Policy Makers, Treatment Research Institute at the University of Pennsylvania, luty 2005, s. 25; podobnie wykazano w przypadku osób, które popełniły przestępstwo narkotykowe, zob. np. New York State Commission on Drugs and the Courts, Confronting the Cycle of Addiction & Recidivism: A Report to Chief Judge Judith S. Kaye, czerwiec 2000, dostępne na: https://www.nycourts.gov/reports/addictionrecidivism.shtml: „statystyki więzień stanowych wykazują, iż przestępcy narkotykowi często są recydywistami”. 3 T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Podstawowe problemy w świetle badań empirycznych, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 198–199. 4 Ibidem. 5 Ibidem, s. 198–201. 6 Art. 81 kkw: „Karę pozbawienia wolności wykonuje się w systemie: 1) programowanego od-działywania, 2) terapeutycznym, 3) zwykłym”. 14 WSTĘP kształtowanie umiejętności współżycia społecznego i przygotowanie do samo-dzielnego życia7. Terapia na oddziałach terapeutycznych dla uzależnionych od narkotyków jest oparta na programach poznawczo-behawioralnych. Podstawowym warunkiem udziału w terapii uzależnienia jest odstawienie środków odurzających, a pro-gramy profilaktyki HIV/AIDS mają drugorzędne znaczenie w stosunku do pro-gramów terapii uzależnienia8. To ujęcie wydaje się być coraz częściej kwestio-nowane9. Krytyka podejścia abstynencyjnego i oparcie usług dla użytkowników narkotyków na redukcji szkód ma swoje korzenie w idei zastąpienia dotychcza-sowej punitywnej polityki narkotykowej podejściem redukcji szkód, zorientowa-nym na zdrowie publiczne10. Podkreśla się, że dotychczas prowadzona polityka narkotykowa wywołuje szereg negatywnych konsekwencji do których należy m.in. rozprzestrzenienie się chorób zakaźnych, w tym HIV11. Również na forum międzynarodowym prowadzenie działań względem użyt-kowników narkotyków coraz częściej postrzegane jest przez pryzmat zapobiega-nia zakażeniom HIV. Obecnie prowadzona polityka agend ONZ względem 7 Art. 97 § 1 kkw: „Wykonując karę w systemie terapeutycznym, uwzględnia się w postępowaniu ze skazanymi w szczególności potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech oso-bowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia spo-łecznego i przygotowania do samodzielnego życia”. 8 A. Majcherczyk, Programy resocjalizacji skazanych – głos w dyskusji o stanie i perspektywach więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2006, nr 52–53, s. 31. 9 Zob. np. A.G. Marlatt, A.W. Blume, G.A. Parks, Integrating harm reduction therapy and tradi-tional substance abuse treatment, „Journal of Psychoactive Drugs” 2001, t. 33, nr 1, s. 13, którzy piszą: „nowe podejścia do terapii nadużywania substancji są desperacko potrzebne. Tradycyjne modele dostarczania usług użytkownikom oferują niewiele, o ile w ogóle, w zakresie udzielania pomocy wielu osobom cierpiącym z powodu nadużywania alkoholu i innych narkotyków, które nie mogą zaprzestać używania narkotyków, które mogą chcieć kontynuować używanie narko-tyków, umiarkowanie używać narkotyków lub ewentualnie zaprzestać używania”. 10 Zob. ibidem, s. 14, Autorzy piszą: „[…] terapia redukcji szkód oferuje specjalistom charaktery-zującą się współczuciem i pragmatyzmem alternatywę zdrowia publicznego w stosunku do «wojny z narkotykami» (czyli zero tolerancji dla spożywania substancji). Mentalność «wojny z narkotykami» obejmuje poglądy spójne z moralnym modelem uzależnienia od narkotyków [źródło pominięte – przyp. aut.], który identyfikuje używanie substancji jako zło społeczne, a nie jako problem zdrowia publicznego”. Zob. też na temat polityki narkotykowej w Ameryce Łacińskiej: D. Rossi, S. Harris, M. Vitarelli-Batista, The Impacts of the Drug War in Latin Amer-ica and the Caribbean, [w:] At What Cost? HIV and Human Rights Consequences of the Global War on Drugs, International Harm Reduction Development Program, Open Society Institute, 2009, s. 116–117: „[…] oprócz wpływu na redukcję podaży, amerykańska agenda «wojny z narkotykami» miała wpływ na politykę redukcji popytu w kilku krajach Ameryki Łacińskiej i krajów karaibskich. W praktyce oznacza to promowanie bardzo punitywnego i opartego na abstynencji podejścia do używania narkotyków zamiast zorientowanego na zdrowie publiczne podejścia redukcji szkód. Wciąż rośnie liczba badań dokumentujących wpływ na zdrowie, a szczególnie na ryzyko transmisji chorób przenoszonych przez krew, twardej polityki kontroli narkotyków w rejonie, chociaż na razie jest niewiele takich badań”. 11 Zob. np. D. Rossi, S. Harris, M. Vitarelli-Batista, op. cit., s. 117. WSTĘP 15 opieki, zapobiegania i terapii HIV wobec osób używających dożylnie narkoty-ków nazwana została „podejściem wszechstronnym” (comprehensive approach). Jako środki „podejścia wszechstronnego” w punkcie 6 dokumentu wydanym przez UNAIDS wymienia się: „dostęp do sterylnego sprzętu do wstrzykiwania narkotyków, terapia substytucyjna metadonem lub buprenorfiną, outreach [praca bezpośrednio w środowisku osób używających narkotyków – przyp. aut.], dostar-czanie informacji na temat HIV w kontekście bezpieczniejszego wstrzykiwania narkotyków i bezpieczniejszego seksu”12. Według tego dokumentu są to „najbar-dziej efektywne i najlepiej opłacalne sposoby na zapobieganie epidemii wśród osób wstrzykujących narkotyki”13. W wyliczeniu najefektywniejszych sposobów zapobiegania HIV w ramach „podejścia wszechstronnego” UNAIDS zabrakło więc terapii uzależnienia od narkotyków. Pomimo że w innych dokumentach ONZ terapia uzależnienia znaj-duje miejsce pośród środków zapobiegania HIV względem użytkowników nar-kotyków w ramach „podejścia wszechstronnego”14, nie ulega jednak wątpliwo-ści, że w kontekście prewencji HIV wśród użytkowników narkotyków prioryte-towo traktuje się środki redukcji szkód, a nie działania ukierunkowane na zaprze-stanie używania narkotyków. Raport Globalny UNAIDS z 2010 r. w pierwszym rozdziale donosi, że „wielu ludzi wciąż nie ma gotowego dostępu do prezerwatyw i lubrykantów, a osoby używające narkotyków nie mają wystarczającego dostępu do sterylnych igieł”15. Nie wspomina natomiast o dostępie do terapii uzależnienia. Podobnie, opisując wysiłki prewencyjne wobec osób używających narkotyków, raport podkreśla, że „zapewnianie bezpiecznego wstrzykiwania narkotyków poprzez dostarczanie sterylnego sprzętu jest relatywnie łatwe, niedrogie i może znacząco obniżyć po-ziom transmisji HIV”16. W dokumencie pominięto terapie uzależnienia i inne dzia-łania podejmowane w celu ograniczenia używania narkotyków. Raport przedsta-wia natomiast dane dotyczące dostępu do sterylnego sprzętu do iniekcji17. Prymat redukcji szkód podkreślany jest w dokumentach ONZ również w przypadku już prowadzonych terapii uzależnienia. Przykładowo, WHO zaleca 12 UNAIDS Programme Coordinating Board, HIV Prevention Among Drug Users, Genewa, 8 czer-wca 2009 r., UNAIDS/PCB(24)/09.9.Rev.1, s. 5, dostępne na: http://data.unaids.org/pub/Infor-mationNote/2009/20090518_hiv_prevention_among_idus_final_en.pdf. 13 Ibidem. 14 Dokument WHO wymienia 9 interwencji, na drugim miejscu po „programach dystrybucji igieł i strzykawek” znajduje się „leczenie substytucyjne i inne terapie uzależnienia”, zob. WHO, UNODC, UNAIDS, Technical Guide for countries to set targets for universal access to HIV prevention, treatment and care for injecting drug users, 2009, s. 6, dostępne na: http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241597760_eng.pdf. 15 UNAIDS, Global Report. UNAIDS Report on the Global AIDS Epidemic, 2010, dostępne na: http://www.unaids.org/globalreport/global_report.htm, s. 12. 16 Ibidem, s. 73. 17 Ibidem, s. 72–73. 16 WSTĘP rezygnację w ramach społeczności terapeutycznych z celu „tylko abstynencja” (abstinence only) na rzecz celu „abstynencja w ostateczności” (abstinence even-tually)18. Model ten, oparty na redukcji ryzyka zakażenia HIV, został określony w dokumencie jako „zdroworozsądkowe podejście” (common sense approach)19. Postrzeganie prowadzenia działań względem użytkowników narkotyków przez pryzmat zdrowia publicznego przenika również na grunt penitencjarystyki i do sposobu myślenia o wykonywaniu kary pozbawienia wolności wobec osób będących użytkownikami środków odurzających20. Podkreśla się, że narkotyki są jednym z podstawowych problemów systemów więziennych na całym świecie. Karen Duke wyjaśnia, iż wynika to z faktu, że w wielu krajach na świecie osoby używające narkotyki są traktowane surowo przez systemy karne, a wysokie kary pozbawienia wolności stosowane wobec nich skutkują stosunkowo wysoką liczbą użytkowników narkotyków w zakładach karnych21. Często przypomina się, że więzienia wolne od narkotyków to wizja nierealistyczna. Narkotyki są do-stępne w więzieniach na całym świecie, pomimo znacznych wysiłków i nakładów na ich wykrywanie oraz wysokich kar nakładanych na osoby używające narkoty-ków w więzieniach. Z używaniem narkotyków w zakładach karnych wiąże się ryzyko rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, a przede wszystkim żółtaczki typu B i C oraz HIV. Poziom zakażenia tymi chorobami jest wyższy niż w popu-lacji wolnościowej. Zwraca się uwagę na fakt, że nierealistyczne jest oczekiwa-nie, że osadzeni zaprzestaną używania substancji odurzających w zakładach kar-nych22. Nawet jeżeli osoby uzależnione przebywają na oddziałach wolnych od 18 WHO, Harm reduction: good practice in Asia, integration of harm reduction into abstinence-based therapeutic communities, A Case Study of We Help Ourselves, Australia 2006, s. 11–12; zob. też S.H. Kellogg, On “Gradualism” and the building of the harm reduction–abstinence continuum, „Journal of Substance Abuse Treatment” 2003, t. 25, s. 243. 19 Ibidem, s. 11. 20 Zob. np. K. Duke, Drugs, Prisons and Policy-Making, Palgrave Macmillan, 2003, s. 205, która pisze: „[…] tradycyjnie system penitencjarny postrzegał narkotyki jako przyczynę przestępczo-ści i przestępstwo samo w sobie, nie jako problem zdrowotny użytkownika i problem zdrowia publicznego. Ta penitencjarna perspektywa kontroli i kryminalizacji użytkowników narkotyków ograniczyła dyrektorów zakładów karnych we wdrażaniu redukcji szkód do polityki narkotyko-wej”. 21 Zob. np. V. Schiraldi, B. Holman i P. Beatty, Poor prescription: The Costs of Imprisoning Drug Offenders in the United States, Justice Policy Institute 2000, dostępne na: http://www.drugpo-licy.org/docUploads/PoorPrescription.pdf; zob też: A.G. Marlatt, A.W. Blume, G.A. Parks, op. cit., s. 14: „[…] polityka zero tolerancji [dla spożywania substancji odurzających – przyp. aut.] doprowadziła do rekordowej ilości osadzonych sprawców przestępstw związanych z nar-kotykami”. 22 Zob. H. Stöver, Drug and HIV/AIDS services in European Prisons, Band 8 der Schriftenreihe „Gesundheitsförderung im Justizvollzug”, BIS-Verlag der Carl von Ossietzky Universität Ol-denburg, Oldenburg 2002, s. 71, który pisze: „[…] jest wątpliwe, czy cel prowadzenia przez osadzonych życia wolnego od narkotyków podczas pobytu w zakładzie karnym jest realistyczny – narkotyki są relatywnie łatwo dostępne w zakładach karnych, przeszłość osadzonych często była zdominowana przez narkotyki, więc nie mogą one zostać po prostu wyeliminowane”. WSTĘP 17 narkotyków, nie są one w dostateczny sposób przygotowywane do kontynuowa-nia abstynencji na wolności. Omawiając działania na rzecz iniekcyjnych użytkowników narkotyków na terenie zakładów karnych, na pierwszy plan coraz częściej wysuwa się problema-tykę zapobiegania zakażeniom HIV. W tym celu zaleca się wprowadzenie w za-kładach karnych dostępu do usług z dziedziny redukcji szkód – leczenia substy-tucyjnego i programów wymiany igieł i strzykawek23. Podkreśla się, że: „od-mowa funkcjonariuszy służby więziennej udzielania osadzonym sterylnych igieł w zakładach karnych, gdzie ma miejsce iniekcyjne używanie narkotyków i ko-rzystanie ze wspólnych igieł, jest przyzwoleniem na rozprzestrzenianie się HIV i HCV w populacji więziennej i w całym społeczeństwie”24. Na forum międzynarodowym, na podstawie tzw. zasady ekwiwalencji (prin-ciple of equivalence) oenzetowskie „podejście wszechstronne” implementowane jest również w zakładach karnych. „Zasada ekwiwalencji” została sformułowana w Podstawowych zasadach traktowania więźniów przyjętych Rezolucją Zgroma-dzenia Ogólnego ONZ 45/111 z dnia 14 grudnia 1990 r. Zasada ta mówi, że „więźniowie powinni mieć dostęp do pomocy lekarskiej dostępnej w kraju, bez 23 Zob. np. Ch.P. Krebs, Inmate factors associated with HIV transmission in prison, „Criminology & Public Policy” 2006, t. 5, nr 1, s. 113–135; M. Macdonald, Study of the Health Care Provision, Existing Drug Services and Strategies Operation in Prisons in Ten Countries from Central and Eastern Europe, European Institute for Crime Prevention and Control, Criminal Justice Press, nr 45, Helsinki 2005, dostepne na: http://www.peacepalacelibrary.nl/ebooks/files/HEUNI_ f0gyxe5.pdf; H. Stöver, M. MacDonald, S. Atherton, Harm Reduction in European Prisons. A Compilation of Models of Best Practice, BIS-Verlag der Carl von Ossietzky Universität Ol-denburg, Oldenburg 2007, dostępne na: http://oops.uni-oldenburg.de/813/1/stohar07.pdf; H. Zurhold, H. Stöver, Ch. Haasen, Female drug users in European Prisons – best practice for relapse prevention and reintegration. Final Report And Recommendations, JAI/2003/ AGIS/191, Hamburg 2004, dostępne na http://www.akzept.org/pdf/volltexte_pdf/nr11/EU-fe-male_prisoners.pdf; G. Betteridge, Public health agency says prison needle exchanges reduce risk, do not threaten safety or security, „HIV AIDS Policy Law Review” 2007, t. 12, nr 1, s. 20–22; L. Michel, P.M. Carrieri, A. Wodak, Harm reduction and equity of access to care for French prisoners: a review, „Harm Reduction Journal” 2008, t. 5, nr 17, dostępne na: http://www.harm-reductionjournal.com/content/5/1/17; S. Okie, Sex, drugs, prisons, and HIV, „New England Journal of Medicine” 2007, t. 356, nr 2, s. 105–108, dostępne na: http://www. nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp068277; C. Poulin, et al., Prevalence of HIV and hepatitis C virus infections among inmates of Quebec provincial prisons, „Canadian Medical Association Journal” 2007, t. 177, nr 3, s. 252–256, dostępne na: http://www.cmaj.ca/content/177/ 3/252.long; A. Sarang, R. Stuikyte, R. Bykov, Implementation of harm reduction in Central and Eastern Europe and Central Asia, „International Journal of Drug Policy” 2007, t. 18, nr 2, s. 129–135, dostępne na: http://www.ijdp.org/article/S0955-3959%2806%2900235-0/fulltext; K. Stark, U. Herrmann, S. Ehrhardt i U. Bienzle, A syringe exchange programme in prison as prevention strategy against HIV infection and hepatitis B and C in Berlin, Germany, „Epidemiology and Infection” 2006, t. 134, nr 4, s. 814–819. 24 R. Lines, R. Jürgens, G. Betteridge, H. Stöver, D. Laticevschi, J. Nelles, Prison Needle Ex-change: Lessons from a Comprehensive Review of International Evidence and Experience, Ca-nadian HIV/AIDS Legal Network, 2006, s. 48. 18 WSTĘP dyskryminacji wynikającej z ich sytuacji prawnej” (Zasada 9). Zgodnie z założe-niami UNAIDS obecnie priorytetem ONZ w strategii zapobiegania HIV wśród osób wstrzykujących narkotyki jest dostęp do sterylnego sprzętu. WHO uznaje, że „wszyscy więźniowie mają prawo do opieki zdrowotnej, włączając środki pre-wencyjne takie same, jak te dostępne w kraju bez dyskryminacji, w szczególności wynikającej z ich sytuacji prawnej lub obywatelstwa”. (Zasada Ogólna A1 w Wy-tyczne w sprawie zakażeń HIV i AIDS w więzieniach)25. W tych samych wytycz-nych WHO uznaje, że „w krajach, gdzie igły i strzykawki są dostarczane osobom używającym dożylnie narkotyków przebywającym na wolności, powinno się roz-ważyć dostarczanie sprzętu iniekcyjnego podczas pobytu w zakładzie karnym oraz po zwolnieniu osobom, które o to poproszą” (Zasada C [III] 24). Pomimo iż dostęp osadzonych do sprzętu do iniekcji budzi kontrowersje, sły-chać głosy, że takie działania nie są wystarczające dla ochrony zdrowia osadzo-nych przed zakażeniem HIV. Specjaliści zapobiegania HIV na VI Światowej Konferencji AIDS argumentowali, że niezbędne jest stworzenie specjalnych miejsc w zakładach karnych, gdzie osadzeni będą mogli bezpiecznie wstrzykiwać narkotyki26 – miejsc konsumpcji narkotyków lub bezpiecznej iniekcji (drug con-sumption rooms, shooting rooms (galleries), safe injection sites, heroin injecting rooms lub supervised injecting sites). Ich celem jest zapewnienie bezpiecznego środowiska umożliwiającego higieniczne spożycie narkotyków, redukcja umie-ralności i chorobowości, stabilizacja i promocja zdrowia osób używających nar-kotyków dożylnie oraz redukcja publicznego spożywania narkotyków i związa-nych z tym niedogodności27. Według Joanne Csete i Thomasa Kerra obecność takich miejsc na terenie zakładów karnych „zmniejszy ilość zakażeń HIV i HCV” 25 WHO, Guidelines on HIV infections and AIDS in prisons, WHO/GPA/DIR,93.3 (1993), dostępne na: http://www.who.int/hiv/pub/idu/guidelines_hiv_prisons/en/index.html. 26 Zob. M.-C. Macphee, Harm Reduction Facility Faces Renewal Challenge, „Canadian Women’s Health Network” 2006/2007, t. 9, nr 1/2, dostępne na: http://www.cwhn.ca/en/node/39447. 27 Zob D. Hedrich, European report on drug consumption rooms, EMCDDA 2004, s. 24–27. Zob. też np., Supervised injecting facilities (SIFs): The Facts, „Yarra Drug & Health Forum” 2011, dostępne na: http://www.ydhf.org.au/data/SIF%20Fact%20SheetOct26.pdf; G. Stimson, J. Strang i N. Wright, The Report of the Independent Working Group on Drug Consumption Rooms, Joseph Rowntree Foundation, York 2006, dostępne na: http://www.jrf.org.uk/ sites/files/jrf/9781859354711.pdf; Deutsche AIDS-Hilfe, Drug Consumption Rooms in Ger-many. A Situational Assessment by the AK Konsumraum, Berlin 2011, dostępne na: http://www.akzept.org/pdf/aktuel_pdf/DKR07af1Eng.pdf; E. Wood, M.W. Tyndall, J.S. Mon-taner i T. Kerr, Summary of findings from the evaluation of a pilot medically supervised safer injecting facility, „Canadian Medical Association Journal” 2006, t. 175, nr 11, s. 1399–1404 dostępne na: http://www.cmaj.ca/content/175/11/1399.full.pdf+html; Health Canada, Vancou-ver’s INSITE service and other supervised injection sites: What has been learned from research? Final report of the Expert Advisory Committee, Ottawa 2008, dostępne na: http://www.hc-sc.gc.ca/ahc-asc/pubs/_sites-lieux/insite/index-eng.php; K. Dolan, J. Kimber, C. Fry, J. Fitzgerald, D. Mcdonald, F. Trautmann, Drug consumption facilities in Europe and the establishment of su-pervised injecting centres in Australia, „Drug and Alcohol Review” 2000, t. 19, s. 337–346. WSTĘP 19 oraz „pomoże więźniom odstawić narkotyki”28. Proponują oni zastąpienie „pro-wadzonej przez rząd wojny z narkotykami” „postępową polityką, której priory-tetem są środki redukcji szkód, oparte na dowodach naukowych”29. Inicjatywa implementacji miejsc konsumpcji narkotyków w zakładach kar-nych zyskała też wsparcie m.in. elit politycznych w Portugalii. Tamtejszy Rzecz-nik Praw Obywatelskich (Provedor de Justiça), wsparty przez stowarzyszenie prawników portugalskich i Dioga Freitas do Amaral – przewodniczącego komisji reformy penitencjarnej, zarekomendował w 2004 r. wprowadzenie miejsc bez-piecznej iniekcji w więzieniach w celu zmniejszenia epidemii HIV. Fernando Ne-grao, prezes Portugalskiego Instytutu ds. Narkotyków, efektywność tych miejsc uzależnił od stopnia przeludnienia zakładów karnych30. Ze względu na coraz czę-ściej pojawiające się głosy specjalistów polityki narkotykowej o potrzebie imple-mentacji miejsc konsumpcji narkotyków na terenach zakładów karnych, temat ten wart jest poświecenia mu uwagi, szczególnie pod kątem kompatybilności miejsc bezpiecznej iniekcji i realiów penitencjarnych. Debaty na temat, jaki model prowadzenia polityki narkotykowej jest korzyst-niejszy, toczą się od wielu lat między zwolennikami liberalizacji tej polityki a zwolennikami utrzymania status quo lub ostrzejszej reakcji na przestępczość związaną z narkotykami. Tematyka ta została pominięta w pracy z powodu in-tensywności tej dyskusji w literaturze, polityce i mediach. Z tego również względu, w pracy odróżniono cele wymierzania kary od celów wykonywania kary. Przyjęto, że cele wymierzania kary i cele wykonywania kary nie muszą być tożsame, i skupiono się na analizie jedynie celów wykonywania kary. W pracy pominięto też m.in. problematykę niejednoznacznego charakteru związku pomiędzy narkomanią a przestępczością31, zagadnienia dotyczące stra-tegii zapobiegania narkomanii w społeczeństwie, reakcji prawa karnego na prze-stępczość osób używających narkotyków, zagadnienie przestępczości narkotyko-wej oraz alternatyw dla kary pozbawienia wolności wobec sprawców przestępstw będących użytkownikami narkotyków (w tym środków o charakterze leczniczo-profilaktycznym). Pominięto więc zagadnienia związane z ustalaniem przyczyn obecności dużej liczby użytkowników w zakładach karnych. Rozważania te nie zostały uwzględnione ze względów objętościowych oraz z uwagi na fakt, iż wchodzą one bardziej w tematyczny zakres polityki narkotykowej niż polityki wykonywania kary pozbawienia wolności, której poświęcona jest niniejsza praca. W literaturze, głównie na gruncie etyki, nauki prawa karnego, kryminologii, psychologii i medycyny, wciąż trwa konflikt o naturę uzależniania od narkoty- 28 Zob. M.-C. Macphee, op. cit., passim. 29 Ibidem. 30 R. Jürgens, Portugal: Report recommends needle exchange or safe injection sites in prisons, Irish Penal Reform Trust, 22 kwietnia 2004, dostępne na: http://www.iprt.ie/contents/374. 31 Na temat relacji pomiędzy środkami odurzającymi a przestępczością zob.: J. Błachut, A. Ga-berle, K. Krajewski, Kryminologia, Wyd. Arche, Gdańsk 2006, s. 384–393, 396–398 i 400–413. 20 WSTĘP ków – czy jest chorobą nabytą, czy uwarunkowaną genetycznie, lub uzależnienie to jest całkowicie kwestionowane jako choroba. Problematyka ta jest skompliko-wana, wybiega poza tematykę pracy i nie zajęto stanowiska również w tej kwestii. Ze względu na interdyscyplinarność pracy, ustalenie używanej terminologii jest szczególnie istotne. Podane wyjaśnienia terminów są użyte jedynie na po-trzeby tej pracy, bez ambicji nadawania im uniwersalnych znaczeń. Związki pomiędzy narkotykami a przestępczością są powszechnie znane, chociaż charakter tych relacji nie jest jednoznaczny. W ramach polityki krymi-nalnej od wielu lat prowadzi się intensywne debaty na temat tych relacji. Polityka kryminalna z punktu widzenia kryminologów polega m.in. na naukowej ewalua-cji skuteczności mechanizmów wprowadzanych w zakesie prawa karnego32. Za ojca polityki kryminalnej uchodzi Franz von Liszt, według którego polityka ta obejmuje również działania profilaktyczne33. Juliusz Makarewicz politykę kry-minalną z kolei określił jako naukę, która „ma za zadanie stworzenie syntezy środków walki z przestępstwem jako zjawiskiem niepożądanym”34. Według Aleksandra Mogilnickiego polityka kryminalna powinna się zajmować tymi, któ-rzy jeszcze nie popełnili przestępstwa, natomiast prawo karne – przestępcami35. Bronisław Wróblewski uznał natomiast, że „polityka kryminalna jest to nauka o badaniu, w jaki sposób zorganizować instytucje przeznaczone do walki z prze-stępczością, aby osiągnięty został największy moralny i materialny postęp społe-czeństwa”36. Współcześnie Janina Błachut mówi o polityce kryminalnej w ujęciu wąskim i szerokim. W ujęciu wąskim polityka kryminalna jest działalnością re-presyjną, będącą reakcją na dokonane czyny zabronione pod groźbą kary wyko-nywanej przez instytucje wymiaru sprawiedliwości w postaci stosowania prawa karnego. W ujęciu szerokim z kolei, polityka kryminalna wykracza poza działal-ność represyjną i obejmuje także działania o charakterze prewencyjnym, w tym szeroką gamę instrumentów polityki społecznej37. Polityka penitencjarna jest częścią polityki kryminalnej i decyduje o sposobie realizacji przepisów prawa karnego wykonawczego, w tym o podejściu do kary pozbawienia wolności i innych środków reakcji na przestępczość. Od prowadzo-nej polityki penitencjarnej uzależnione jest funkcjonowanie systemu penitencjar- 32 D. Szabo, Kryminologia i polityka kryminalna, PWN, Warszawa 1987, s. 111. 33 F. von Lisz, Kriminal-politische Aufgaben, „Zeitschrift fur die gesamte Strafrechtswissenschaft 1889, t. 9; idem, Die deterministichen Gegner der Zweckstrafe, „Zeitschrift fur die gesamte Strafrechtswissenschaft” 1893, t. 13; cyt. za: M. Wąsowicz, Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, „Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego”, Wyd. UW, Warszawa 1989, s. 184. 34 J. Makarewicz, Prawo karne ogólne, Lwów 1914, s. 42–47; cyt. za: M. Wąsowicz, op. cit., s. 185. 35 A. Mogilnicki, Władza dyskrecjonalna sędziego kryminalnego, Lwów 1911, s. 2 (referat wygło-szony na V Zjeździe Prawników i Ekonomistów Polskich); cyt. za M. Wąsowicz, op. cit., s. 186. 36 B. Wróblewski, Wstęp do polityki kryminalnej, s. 11; cyt. za M. Wąsowicz, op. cit., s. 187. 37 Janina Błachut, wykład z przedmiotu „polityka kryminalna”, Uniwersytet Jagielloński, 15.10.2008 r. WSTĘP 21 nego. Częścią polityki penitencjarnej jest polityka wykonywania kary pozbawie-nia wolności. W ramach polityki wykonywania kary pozbawienia wolności można kreować strategie dotyczące różnych kategorii osadzonych, w tym użytkowników środ-ków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych. Nie-którzy przedstawiciele doktryny określają kształtowanie strategii względem tej grupy osadzonych mianem „polityki narkotykowej w więzieniach” (drug policy in prisons)38. W niniejszej pracy zrezygnowano z użycia terminu „polityka nar-kotykowa w więzieniach” i zaproponowano zastąpienie tych działań terminem „polityka wykonywania kary pozbawienia wolności wobec osób będących użyt-kownikami środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków za-stępczych”. Uznano, że polityka narkotykowa jest prowadzona zazwyczaj przez uprawnione do tego organy państwowe w kontekście ogólnym, a nie w kontekście osób przeby-wających na terenie konkretnej instytucji. Przestępstwo narkotykowe jest zazwyczaj podobnie traktowane, niezależnie na terenie jakiej instytucji zostało popełnione. Nie wyklucza to oczywiście możliwości regulowania spożycia substancji odurzających dodatkowo w ramach zasad sformułowanych na potrzeby danej instytucji. Specy-ficzne podejście do użytkowników przebywających na terenie danej instytucji może wynikać z charakteru tej instytucji i celów, jakim ona służy. Tak więc na jej terenie mogą być prowadzone dodatkowe, w stosunku do polityki narkotykowej, działania względem użytkowników substancji odurzających, np. przeszukania bagaży na lot-nisku, wydalenie użytkowników narkotyków z internatu lub imprezy masowej. Czę-sto osoby korzystające z tych instytucji dobrowolnie poddają się tym reżimom (np. lotnisko), a czasem wbrew własnej woli (np. zakład karny). Osoby posługujące się terminem „polityka narkotykowa w więzieniach” mo-głyby jednak podnieść, że nazywanie „polityką narkotykową” działań związa-nych z regulowaniem używania narkotyków w internatach czy szkołach – w prze-ciwieństwie do zakładu karnego – nie jest uzasadnione, gdyż używanie narkoty-ków nie występuje tam w takim natężeniu, jak w zakładach karnych. Kolejnym jednakże powodem, dla którego mówienie o polityce narkotykowej w zakładach karnych wydaje się nieuprawnione, jest właśnie specyfika zakładu karnego, gdyż zapobieganie narkomanii nie jest podstawową funkcją tej instytucji. Założenie, że działania wobec użytkowników narkotyków na terenie zakładów karnych sta-nowią „politykę narkotykową”, a nie element „polityki wykonywania kary po-zbawienia wolności”, mogłoby wskazać na konieczność przejęcia prowadzenia tej działalności przez organy państwowe zajmujące się polityką narkotykową, a nie organy zajmujące się polityką penitencjarną. Odbyłoby się to ze szkodą dla osadzonych, gdyż więziennictwo lepiej zna specyfikę pracy z tymi osobami, w warunkach panujących w zakładach karnych. 38 Tak np. K. Duke, op. cit., passim. 22 WSTĘP Polityka to „działalność wytyczana przez ośrodek decyzji sformalizowanej grupy społecznej (organizacji), zmierzająca do realizacji ustalonych celów za po-mocą określonych środków”39. Uzasadnieniem dla prowadzenia polityki po-winny być poglądy zdroworozsądkowe oraz niebudzące kontrowersji badania na-ukowe40. Polityka wykonywania kary pozbawienia wolności wobec użytkowni-ków środków odurzających oznacza strategie oddziaływania na tę grupę osadzo-nych, które realizują ustalone cele za pomocą określonych środków. Politykę tę prowadzi ustawodawca w aktach prawnych oraz organy administracyjne danego kraju, wydając regulaminy, zarządzenia, zalecenia i inne akty prawne, zarówno wiążące, jak i niewiążące. Organy administracyjne obejmują jednostki scentralizo-wane (Centralny Zarząd Służby Więziennej), jak i administracje poszczególnych zakładów karnych, a nawet pracowników danego zakładu np. poprzez ich współ-pracę w tworzeniu programów terapeutycznych na potrzeby danego zakładu. Wydaje się, iż przy kształtowaniu polityki wykonywania kary pozbawienia wolności wobec użytkowników środków odurzających będą odgrywały rolę czynniki, które wywierają stały wpływ na funkcjonowanie i rozwój więziennic-twa, takie jak: baza materialna, tradycje więziennictwa, dotychczasowa praktyka wykonywania kary pozbawienia wolności, dokumenty międzynarodowe, do-świadczenia innych krajów dotyczące funkcjonowania systemu penitencjarnego, poglądy nauki oraz stanowisko opinii publicznej41. Pomimo iż obowiązujące prawo stosuje ściśle określoną terminologię, w tym opracowaniu użyto zamiennie takie określenia, jak: „skazany na karę pozbawie-nia wolności”, „więzień” i „osadzony”. Pojęcia te, mimo że na gruncie przepisów prawa mają inne znaczenie, w tej pracy odnoszą się również do osób przebywa-jących w areszcie tymczasowym. Podobnie terminy „zakład karny”, „więzienie” oraz „zakład penitencjarny” używane są zamiennie i odnoszą się również do aresztów tymczasowych. Z języka potocznego zaczerpnięte zostało również za-mienne posługiwanie się pojęciami: „system penitencjarny” i „więziennictwo”. Określenie „narkotyk” w niniejszym opracowaniu używane jest gdzieniegdzie zamiast ustawowego terminu „środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych”. Termin „narkotyk” obejmuje również „środki zastępcze”, czyli potocznie „dopalacze”. Pojęcie „narkotyki” w pracy nie odnosi się do innych substancji psychoaktywnych, w tym do alkoholu. Termin ten odnosi się jednak do legalnych środków przepisywanych przez lekarza wtedy, gdy są one wprowadzone do nielegalnego obrotu (np. substancje takie, jak: metadon, oxycodone, tramadol). Programy oddziaływania na skazanych na karę pozbawienia wolności często bywają określane mianem „udowodnionych naukowo” (evidence-based). „Udo-wodniona naukowo” polityka czy program to taki, który został poddany analizie 39 K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, PWN, Warszawa 1986, s. 238. 40 J. Rawls, Political Liberalism, Columbia University Press, New York 1993, s. 224. 41 Por. T. Szymanowski, Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce, Instytut Wymiaru Spra-wiedliwości, Warszawa 1996, s. 12–13. WSTĘP 23 i na podstawie metod ustalonych w tej analizie ustalono, iż program czy polityka odniosła zamierzone, wcześniej zidentyfikowane, rezultaty. Na określenie populacji osadzonych opisanych w pracy użyto sformułowania „osoby będące użytkownikami środków odurzających, substancji psychotropo-wych lub środków zastępczych”. Niniejsza praca obejmuje osadzonych, którzy używali lub używają narkotyków, czyli zarówno osoby uzależnione od środków odurzających, rekreacyjnie używające narkotyków, jak i te, które użyły środka odurzającego. Bez znaczenia jest rodzaj popełnionego przestępstwa, albowiem w pracy ujęto zarówno osoby skazane za przestępstwa narkotykowe, dokonane przy użyciu narkotyku, jak i za inne typy przestępstw42. Nie ma znaczenia, w którym momencie osadzeni rozpoczęli używanie narkotyków – czy było to przed pobytem w zakładzie, czy w trakcie odbywania kary. W opracowaniu ujęto również sprawców odbywających karę poza oddziałami terapeutycznymi, jeżeli są oni użytkownikami narkotyków. Mimo iż w opracowaniu skupiono się głównie na tych sprawcach, w przy-padku których używanie narkotyków doprowadziło do dysfunkcyjnego zachowa-nia, zrezygnowano jednak z określeń „uzależniony” i „osoba problematycznie używająca narkotyków” lub „osoba używająca szkodliwie”. Zamiast tych okre-śleń w pracy używa się określenia „użytkownik” z uwagi na fakt, iż jest ono naj-bardziej ogólne. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii w art. 4 wyróżnia: uza-leżnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych (pkt. 29), używanie szkodliwe (pkt. 30) i używanie środka odurzającego, substancji psy-chotropowej lub środka zastępczego (pkt. 31)43. Biorąc pod uwagę, iż nie każda 42 Osoby skazane za przestępstwa narkotykowe mogą być uzależnione od narkotyków, mogą re-kreacyjnie używać narkotyków, bądź nie używać narkotyków w ogóle. Grupą trafiającą do za-kładów karnych są również osoby popełniające przestępstwo w związku z użyciem narkotyku, niebędące przestępstwem narkotykowym, np. kradzież popełniona w celu zdobycia środków na zakup narkotyków, zgwałcenie popełnione przy użyciu narkotyku. Osoby takie również mogą być uzależnione od narkotyków, mogą rekreacyjnie używać narkotyków bądź nie używać nar-kotyków w ogóle. Ponadto do zakładów karnych trafiają skazani za inne przestępstwa niż nar-kotykowe i oni również mogą być uzależnieni od narkotyków, mogą rekreacyjnie używać nar-kotyków bądź nie używać narkotyków w ogóle. 43 Art. 4 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.): 29) uzależnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych – zespół zjawisk psychicznych lub somatycznych wynikających z działania środków odurzających lub sub-stancji psychotropowych na organizm ludzki, charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środ-ków lub substancji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem; 30) używanie szkodliwe – używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody soma-tyczne lub psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi; 24 WSTĘP osoba w populacji skazanych opisanych w pracy została zdiagnozowana, słowo „uzależniony” zostało zastąpione ogólnym terminem „użytkownik”, gdyż każdy uzależniony jest użytkownikiem. Podsumowując, populacja skazanych opisanych w pracy obejmuje osoby bę-dące użytkownikami środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych, czyli wszystkich osadzonych będących użytkownikami tych środków, niezależnie od tego, za jakie przestępstwo odbywają karę, jak czę-sto używają narkotyków i w jaki sposób, czy w zakładzie, czy poza zakładem, oraz czy przebywają na oddziale terapeutycznym. W pracy, omawiając problemy zdrowotne użytkowników narkotyków, sko-rzystano z definicji zdrowia opracowanej przez WHO. Definicja ta pozostała nie-zmieniona od 1948 r. i stanowi, iż „zdrowie jest stanem pełnej pomyślności fi-zycznej, umysłowej i społecznej, a nie jedynie brakiem choroby lub ułomno-ści”44. Inne pojęcia użyte w pracy, których znaczenie może budzić wątpliwości, zostały wyjaśnione w dalszych rozdziałach. 31) używanie środka odurzającego, substancji psychotropowej lub środka zastępczego – wpro-wadzanie do organizmu człowieka środka odurzającego, substancji psychotropowej lub środka zastępczego, niezależnie od drogi podania […] 44 Zob. Preambuła do Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia, podpisanej w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 r., ratyfikowanej Ustawą z dnia 29 stycznia 1948 r. o ratyfikacji konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia, jak również porozumienia zawartego przez rządy reprezento-wane na międzynarodowej konferencji zdrowia oraz protokółu dotyczącego Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej, podpisanych w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 r. (Dz.U. Nr 237 poz. 71 i 72).

TematykaPrawo Książki dla praktyków

AutorzyMaria Moulin-Stożek

WydawnictwoUniwersytet Jana Długosza w Częstochowie

Rok wydania2021

ISBN9788366536401